16 Nisan 2015 Tarihli Adıge Makh gazetesi Derneğimizin konu ile ilgili Kamuoyu duyurusuna da değinerek bir haber yayınladı.
Haberin tercümesi ve orijinalini aşağıda okuyabilirsiniz.
BU İŞ SANILDIĞI GİBİ DEĞİL
Bugün Çerkesçe yazdığımız alfabenin temeli Kiril harflerinden oluşur. Bu alfabeyi Latin harflerine dayalı olarak düzenlersek Çerkesçenin daha kolay öğrenilebileceği, Dünyadaki Çerkesleri birbirine daha yakınlaştıracağını söyleyenlere dış ülkelerde karşılaşmak mümkün. Bunu söyleyenler daha çok Türkiye’de yaşıyor. Böyle bir bakış açısı bugün değil, dün de değil, oldukça zaman önce ortaya çıktı.
Yukarıda sözünü ettiğimiz hususa ilişkin olarak bu günlerde Türkiye’de yazılmış bir yazı elimize ulaştı. Çerkes halkına duyuru niteliğinde olan bu yazı Türkçe, Çerkesçe ve Rusça yazılmış. Düzce Üniversitesinde hocalık yapan Haçemiz Mir, Dole Ruzana ve Şkhalakho Susana’nın yazdıkları da bu yazının ekinde yer alıyor. Çerkesçenin Latin alfabesiyle yazılmasını sağlayacak bir alfabe düzenlemesinin uygun olmayacağına ilişkin görüşler bu yazıda belirtiliyor.
-“Dilimizi, kültürümüzü yaşatmak, gelecek nesillere taşımak ve gelişimine katkı sağlamak Derneğimizin görevleri arasında yer almaktadır” deniyor. Düzce Adıge Kültür Derneğinin “Çerkes Kamuoyuna Duyurusu”nda.
-“Derneğimizin Yönetim Kurulu olarak, görevlerimizin arasında yer alan çeşitli işleri yapıyoruz, problemleri çözüyoruz. Bunları ileri taşımaya çalışıyoruz. Bunların bazılarından söz edelim.
-Dernek merkezimizde Çerkesçenin öğrenilmesi için kurslar açtık. Düzce’deki okullarda Çerkesçenin seçmeli ders olarak öğretilmesi için elimizden geldiği kadar çaba içinde bulunduk. Yaygınlaşması için çalışmalarımız devam ediyor. -Düzce Üniversitesinde Çerkes Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı’nın açılması için dilekçe ile talepte bulunduk. -Anavatndan gelecek dil hocalarının (öğretim üyelerinin) Türkiye’ye gelmeleri için Düzce Üniversitesi ile Adıgey Devlet Üniversitesinin karşılıklı işbirliği sağlamasına katkıda bulunduk. -Akademisyenlerin gelişlerine yardımcı olduk. Bunun sonucu olarak Çerkesçeyi öğrenenlerin sayısı artmaya başladı.
Böyle olsa bile bizi kaygılandıran bazı hususlar var. Geçtiğimiz yıl Kasım ayında Adıge Dil Derneğinin düzenlemiş olduğu “Uluslararası Dil Sempozyumu”nda bu hususlar üzerinde konuşuldu. Adıge Dil Derneği faaliyetlerine başlayınca, onun başkanı Ali İhsan Tarı’nın ve arkadaşlarının çalışmalarını yakından takip ettik, gözlemledik. “Danef Online Çerkesçe Sözlük” adlı projesini, Latin temelli alfabe ile okullarımızda okutulacak kitapların yazımı ile ilgili olarak çalışırken görünce hayal kırıklığına uğradık, gönlümüz soğudu. Çerkesçeye ilişkin olarak söylediklerini, yazdıklarını benimsemiyoruz ve uygun olarak görmüyoruz. Adıge Dil Derneğinin başkanının Çerkes Halkı adına Türkiye’deki yetkili organlara yazı yazmaya, onlarla konuşmaya, halkımız sanki yetki ve görev vermiş gibi davranıyor. Bu davranış biçimi bizi düşündürüyor.
Çerkesçe kimsenin tekelinde olmamakla birlikte sahipsiz ve başıboş bir dil de değildir…”
Bu hususa yönelik olarak Sosyal Bilimlerle uğraşan Enstitünün Başkanı ve birkaç bilim insanı ile konuştuk. Onlardan biri olan ve Sosyal bilimlerle uğraşan Enstitünün başkanı dilbilimci Bırsır Batırbiy’in sözleri ile başlayalım.
-“Geçtiğimiz yıl Kasım ayında İstanbul’da düzenlenen Uluslararası Dil toplantısında ben de katkıda bulundum. Konuşacağımız konu belirlenmişti. Türkiye’de yaşayanlar daha kolay Çerkesçeyi öğrenebilmeleri için var olan alfabeyi yazı dili alfabesini değiştirmek istediklerini toplantıya sundular. Ben de burada konuştum. Düşüncelerimi anlattım. Bu problemi çözmenin mümkün olmadığını anladıklarını sanıyorum. İnternet ortamında Latin harflerine dayalı alfabe ile yazılanları okumak-anlamak daha kolay fakat kendi halkın için çalışmak istiyorsan bu işin bütün yönlerini dikkate alarak birbirimize yardım etmenin yollarını bulmak gerekir.
Söylediklerine göre Kiril harflerine dayalı alfabe ile yazılan Çerkesçeyi Türkiye’de yaşayanların anlamaları güç olmakta. Gençler artık Çerkesçeyi konuşamadıkları için bu durum yaşlıları endişelendiriyor. İşte bu durumun ortaya çıkması bundan dolayıdır. Orada yaşayan Çerkesler içinde yaşadıkları toplumun içinde erimemeleri kaybolmamaları için Çerkesçeyi gençlere öğretmek, daha kolaylaştırmak istiyorlar. Benim kanıma göre onların başka bir düşünceleri yok.”
-Gış Nuh; Yukarıda sözünü ettiğimiz Enstitünün Dil Eğitimi Bölümünün başkanı:
“Türkiyedeki Adıge Dil Derneğinin dil ile ilgili olarak ortaya attığı husus konusunda bilgim var. Fakat bu iş sanıldığı gibi değil. Latin harflerine dayalı alfabedeki harf sayısı daha az. Bu alfabede her harfin karşılığı olarak bir çok ses var. Bugün alfabemizi değiştirmeye kalkışırsak, bugüne kadar basılmış bütün eserler, topladığımız materyaller bizden sonra gelecek nesiller bilemeyecektir.
Birkaç yıl önce bu işi Tatarlar ortaya atmıştı. Fakat Rusya Federasyonu Hükümeti halkların bu tür bir alfabe değişiklikleri yapmamaları için bir kararname çıkardı. Benim anlayışıma göre bu tür bir değişikliği benimsemiyorum, kabul etmiyorum.”
-Tev Nuriyet; Sosyal konuları araştıran Enstitünün Sekreteri, Dilbilimci.
“Bu iş bugün başlamadı. Latin alfabesine geçmemiz için yıllardır üzerinde konuşmalar yapılıyor. Fakat bunu doğru bulmuyorum. Öncelikle, anladığımız gibi bu iş sanıldığı gibi değil. Bu büyük bir politikaya bağlı politikanın bir parçası olabilir.”
-Meşfeşu Necdet; Bilimadamı, dil konusunda uzman. Türkiyede doğdu, orada büyüdü, eğitim gördü. Adıgey’e dönüş yaptı. Yıllardır burada yaşıyor.
“’Türkiye’de yaşayanlar alfabemizi Latin alfabe ile değiştirmek istiyorlar’ demek doğru değil. Türkiye’de yaşayanlar hepsi bu düşünceyi paylaşmıyor. Benim anladığıma göre, bu konuya çok dikkat ederek yaklaşmak ve üzerinde konuşmak gerekir. Bu hususa ilişkin olarak görüşlerimi, Adıge Dil Derneği Başkanına gönderdiğim yazıda bulabilirsiniz.”
-Quyeko Ali; Yukarıda sözünü ettiğimiz Enstitünün çalışanı.
“Bu konu üzerine uzun zamandır konuşmalar yapılıyor, fakat bunun bize bir faydası olmayacak. Bu işin içine girersek alfabemizin yazım dilinin bu güne kadar kat ettiği yol boşuna demektir. Hepsini yeniden ele almak gerekir. Benim anladığıma göre bindiğimiz dalı kendimiz kesiyoruz. Bu konu halkımızı birbirine yaklaştırmayacak, uzaklaştıracaktır. Çerkesçenin Latin harflerine dayalı alfabesi olursa interneti kullanan için öğrenmek daha kolay olabilir, fakat…”
Sixu Goşnağu
Çeviren Pçentleşu M. C.
16 апреля 2015
Ар Iоф къызэрыкIоп
Непэ адыгабзэкIэ тызэрытхэрэ тхыбзэм лъапсэу иIэр кириллицэр ары. Ар латин тхакIэм тетэу гъэпсыжьыгъэмэ адыгабзэр нахь зэгъэшIэгъошIу хъунэу, дунаим адыгэу тетыр ащ нахь зэпэблагъэ ышIынэу зыIорэ адыгэхэм IэкIыбым непэ уащыIукIэщт. Анахьэу ахэр зыщыпсэухэрэр Тыркуер ары. Ащ фэдэ еплъыкIэ щыIэ зыхъугъэр непэп, тыгъуасэп, шIукIае шIагъэ.
Мы мафэхэм Тыркуем къикIи тхыгъэ къытIукIагъ. Iофыгъоу ыпшъэкIэ къыщыдгъэнэфагъэм ар ехьылIагъ, тыркубзэкIи, адыгабзэкIи, урысыбзэкIи ар тхыгъэ, лъэпкъым фэкIорэ джэпсалъэу гъэпсыгъэ. Ащ игъусэх Дюзджэ дэт университетым щезыгъаджэхэу ХьакIэмыз Мирэ, Долэ Рузанэ ыкIи Шъхьэлэхъо Сусанэ ятхыгъэхэр. Адыгабзэр латин тхакIэм тетэу гъэпсыжьыгъэныр ашIомытэрэзэу, а Iофыгъом яеплъыкIэхэр тхыгъэхэм къащыраIотыкIыгъэх.
– Тихасэ ипшъэрылъхэм ащыщ тыбзи тихабзи щыдгъэIэныр, къыткIэхъухьэрэ ныбжьыкIэхэм алъыдгъэIэсыныр, хэхъоныгъэ ядгъэшIыныр, – къыщеIо Дюзджэ Адыгэ культурэ Хасэм адыгэ лъэпкъым фэкIорэ джэпсалъэу къыгъэхьазырыгъэм. – Тихасэ изэхэщакIохэм пшъэрылъ къызэрэтфашIыгъэм елъытыгъэу, ткIуачIэ къызэрихьэу Iофыгъо зэфэшъхьафхэр зэшIотэхых, тапэкIи ахэр лъыдгъэкIотэщтых. Ащ фэдэу тызыхэлэжьагъэхэм ацIэ къетIон.
Хэсэ Гупчэм адыгабзэ зыщызэрагъэшIэрэ курсхэр къыщызэIутхыгъэх. Дюзджэ къалэм дэт гурыт еджапIэми ащ фэдэ курсхэр щыгъэпсыгъэнхэм ткIуачIэ къызэрихьэу тыхэлэжьагъ. Джыри нахь зиушъомбгъуным тыпылъ. Дюзджэ университетым адыгабзэмрэ литературэмрэ якъутамэ къыщызэIухыгъэным пае лъэIу тхылъ дгъэхьазырыгъ. Хэкужъым къикIынхэшъ кIэлэегъаджэхэр Тыркуем къэкIонхэм пае Дюзджэ университетымрэ Адыгэ къэралыгъо университетымрэ зэзэгъыныгъэ зэдашIыным иIоф тыхэлэжьагъ. КIэлэегъаджэхэр тадэжь къэкIонхэмкIэ IэпыIэгъу тыхъугъ. Ащ ишIуагъэкIэ адыгабзэр зэзыгъашIэрэм ипчъагъэ нахьыбэ хъугъэ.
Арэу щытми, непэ гумэкIыгъохэр щыIэх. ИкIыгъэ илъэсым ишэкIогъу мазэ Адыгэ Бзэ Хасэм зэхищэгъэ дунэе зэIукIэм мы Iофыгъом щытегущыIагъэх. Адыгэ Бзэ Хасэм иIофшIэн зырегъажьэм, ащ ипащэу Али Iихьсан Тарым зэрэлажьэрэм, игъусэхэм Iоф зэрашIэрэм тыкIырыплъыгъ. “Дэнэф онлайн Адыгэбзэ гущыIалъ” зыфиIорэ проектыр – латин хьарыфхэмкIэ зэхэгъэуцогъэ хьарыфылъэмкIэ гурыт еджапIэхэм зэращеджэщтхэ тхылъхэр атхынхэу зэрэпылъхэр зытэлъэгъум, тыгу учъыIыгъэ. Адыгабзэм ехьылIагъэу аIохэрэр, атхыхэрэр тштэхэрэп, емыкIоу тэлъытэ. Адыгэ лъэпкъым ыцIэкIэ Тырку къэралыгъо къулыкъухэм афэтхэнхэу, адэгущыIэнхэу фитыныгъэ яIэу, ар лъэпкъым пшъэрылъ афишIыгъэ фэдэу Бзэ Хасэм ипащэ мэзекIо. Мы шIыкIэм тырегъэгупшысэ.
Адыгабзэр зыгорэм имонополиеу щытэп, арэу щытми, адыгабзэр шъхьарытIупщэу, зыми имыеуи щытэп…
Мы Iофыгъом ехьылIагъэу гуманитар шIэныгъэхэм апылъ институтым ипащэу, шIэныгъэлэжь заулэмэ гущыIэгъу тафэхъугъ. Ахэм ащыщэу гуманитар шIэныгъэхэм апылъ институтым ипащэу, бзэшIэныгъэлэжьэу Бырсыр Батырбый къытиIуагъэмкIэ къедгъэжьэн.
– ИкIыгъэ илъэсым ишэкIогъу мазэ Стамбул щыкIогъэ Дунэе зэIукIэу адыгабзэм фэгъэхьыгъэм сыхэлэжьагъ. ТызытегущыIэщтыр гъэнэфагъэу щытыгъ. Адыгабзэр ежь Тыркуем щыпсэухэрэм нахь псынкIэу зэрагъэшIэным пае тхэн лъапсэу щыIэр зэблахъумэ ашIоигъоу зэIукIэм къыхалъхьагъ. Сэри мыщ сыкъыщыгущыIагъ, сишIошIхэр къыщысIуагъ. КъагурызгъэIуагъ сшIошIы а Iофыр зэшIохыгъэ хъун зэримылъэкIыщтыр. Шъыпкъэ, Интернетым урэлажьэмэ, латин лъапсэр зиIэ тхыгъэр нахь гурыIогъошIу. Ау лъэпкъым уфэлажьэ пшIоигъомэ лъэныкъо пстэури къыдэплъытэзэ, узэдеIэжьыным упылъын фае.
Шъыпкъэ, къызэраIорэмкIэ кириллицэ лъапсэ зиIэ адыгабзэр Тыркум щыпсэурэ лъэпкъхэм лъэшэу гурыIогъуае къащэхъу, къяхьылъэкIы. НыбжьыкIэхэм адыгабзэр аIэкIэкIышъ, нахьыжъыIохэр ащ лъэшэу егъэгумэкIых. Ары мы Iофыгъор къэуцунэу зыкIэхъурэри. Адыгэ лъэпкъэу ащ щыпсэурэр зыхэс лъэпкъышхом хэмыкIодэным пае нахьыжъхэм адыгабзэр ахэм арагъашIэ ашIоигъу, нахь къафагъэпсынкIэ ашIоигъу. Сэ сишIошIыкIэ нэмыкI гухэлъ ахэм яIэп.
Гъыщ Нухь, ыпшъэкIэ зыцIэ къетIогъэ институтым бзэшIэныгъэмкIэ иотдел ипащ.
– Сыщыгъуаз бзэм ылъэныкъокIэ Iофыгъоу Тыркуем и Адыгэ Бзэ Хасэ къыIэтыгъэм. Ау ар Iоф къызэрыкIоу щытэп. Латин лъапсэ зиIэ хьарыфылъэм хэт буквэр нахь макI. Ащ ибуквэ пэпчъ мэкъэ пчъагъэ къеты. Непэ титхыбзэ зэблэпхъунэу фежьэмэ, зэкIэ къыдэкIыгъэу щыIэр, тыугъоигъэр къыткIэхъухьэхэрэм ашIэщтэп.
Илъэс заулэкIэ узэкIэIэбэжьымэ, мы Iофыр татархэм къаIэтыгъагъ. Ау Урысые Федерацием и Правительствэ ащ фэдэ зэблэхъун лъэпкъхэм амышIынэу унашъо къыдигъэкIыгъэу щыI. Сэ сшъхьэкIэ ащ фэдэ зэхъокIыныгъэхэр сштэхэрэп.
Тэу Нуриет, гуманитар ушэтынхэм апылъ институтым иученэ секретарь, бзэшIэныгъэлэжь.
– Мы Iофыгъор непэп къызежьагъэр. Латин тхакIэм тытехьанэу илъэсыбэ хъугъэу рэгущыIэх, ау ар сэ сшIотэрэзэп. АпэрэмкIэ къызэрэтшIошIырэм фэдэу мы Iофыр къызэрыкIоу щытэп, ар политикэшхоми епхыгъэн ылъэкIыщт.
МэщфэшIу Нэдждэт, шIэныгъэлэжь, бзэшIэныгъэм хэшIыкIышхо фыриI, Тыркуем къыщыхъугъ, щапIугъ, Адыгеим къэкIожьыгъэу илъэсыбэ хъугъэу щэпсэу.
– “Тыркуем исхэм адыгабзэр латин лъапсэм тыращэнэу фаех” оIокIэ тэрэзэп. Тыркуем ис пстэури а гупышсэм дырагъаштэу щытэп. Сэ сишIошIыкIэ мы Iофым лъэшэу уфэсакъызэ укъекIолIэн, утегущыIэн фае. Мы Iофыгом ехьылагъэу сигупшысэхэр сэ Адыгэбзэ Бзэ Хасэм ипащэ фэзгъэхьыгъэ тхыгъэм щыбгъотыщтых.
Цуекъо Алый, ыпшъэкIэ зыцIэ къетIогъэ институтым иIофышI.
– Мы Iофыгъом игугъу зашIырэр бэшIагъэ,м ау ащ шIуагъэ къытынэу сеплъырэп. А Iофым ухахьэмэ, титхыбзэ гъогоу къыкIугъэр хьаулыеу, зэкIэри икIэрыкIэу къегъэжьэжьыгъэн фаеу хъущт. Сэ сишIошIыкIэ къутамэу тызытесыр тэр-тэрэу пытыупкIыжьыщт, лъэпкъыр мы Iофыгъом зэрищэлIэщтэп, нахь зэпэчыжьэ ышIын ылъэкIыщт. Шъыпкъэ, Интернетыр зыгъэфедэрэм адыгабзэм латин лъапсэ иIэ хъумэ, нахь псынкIэу зэригъэшIэн ылъэкIыщт, ау…
Сихъу Гощнагъу.